Страници

НОВИНАРСКИ ХРОНОПИС
ГЕОРГИ АЈАНОВСКИ

ПРВИ ПОЧЕТОЦИ
ПОЛОВИНА ВЕК СТЕ АКТИВНО ВО МАКЕДОНСКОТО НОВИНАРСТВО. ОБЈАВИВТЕ ИЛЈАДНИЦИ ТЕКСТОВИ (ИЗВЕШТАИ, РЕПОРТАЖИ, ИНТЕРВЈУА), А НИКОГАШ НЕ СТЕ СЕ ОБИДЕЛЕ ДА ИЗДАДЕТЕ КНИГА СО ДЕЛ ОД ТОА ТВОРЕШТВО?

– Тоа е судбина на повеќето новинари. Тие цел работен век дневно следат настани од сите области на животот, критички опсервираат или афирмираат разни појави и процеси во општеството, пишуваат за голем број познати и помалку познати личности. Но, ретко наоѓаат време да посветат внимание на сопствените искуства и доживувања сврзани со нивната благородна професија.

КАКВА Е ВАШАТА ДЕФИНИЦИЈА ЗА НОВИНАРСТВОТО?

– Вечна потрага по недофатната вистина. Обично, веруваш и уверен си дека си блиску до неа, дека си допрел до нејзинаата непобитност, подготвен си да ја браниш со целото свое битие, за на крајот по одредено време, да ја сфатиш заднината на нејзината заблуда. Новинарството по дефиниција е само привид на одредена вистина. Таа се појавува во различни варијанти, со стотина лица и маскировки, а новинарот треба во дадениот миг да се определи за едно уверување.

Основното правило гласи дека новинарот треба да биде објективен и да ја зборува вистината. Но, и кога настапува од тие позиции често несвесно ја изневерува. Сведоци сме на голем број познати новинари кои во одреден период искрено застапувале и бранеле разни политички ставови и идеи па, и водечки личности што биле носители на такви политики но, подоцна станале нивни најголеми критичари и противници.

Новинарот е како во некоја судница: пред него дефилираат обвинители, бранители, сведоци, судии, секој на свој начин со мноштво аргументи и докази во осветлувањето на вистината и правдата, а тој треба да и ја соопшти конечната пресуда на јавноста за сторената вина и одговорност.

Познавав многу постари колеги кои известувале од некои повоени судења во Македонија за непријателско дејствување против државата, кога врз основа на исконструирани факти и лажни сведочења во монтирани процеси биле осудувани лица на смртни казни или долгогодишни робии. Во тој период, раскажуваа тие, во ниеден момент не можеле да сфатат дека фактите и аргументите врз кои се темелеле пресудите се лажни и фабрикувани. Според тоа, ставени во улога да пренесуваат и да интерпретираат собитија и искази на одделни личности, без своја вина, новинарите се изложуваат на ризик со својот потпис да ја преземат нивната одговорност врз себе.

МОЖАТ ЛИ НОВИНАРИТЕ ДА СЕ ЗАШТИТАТ ОД ТИЕ РИЗИЦИ?

– Се` зависи од индивидуалната способност на новинарот да не западне во такви замки. Многумина успеваат да ја одбранат својата независност и слободна мисла, и покрај сите притисоци и искушенија со кои секојдневно се соочуваат ама, многумина честопати и без своја желба и вина, стануваат жртви на дневната политика или нејзината конјуктурност. Имаше многу афирмирани македонски новинари, високи професионалци, кои во зенитот на својата новинарска кариера доживувале неочекувани падови и порази, по кои повеќе никогаш не можеле да го повратат својот дигнитет. Тоа се случуваше често во РТВ и во “Нова Македонија”.

Добро се сеќавам на случајот со Славко Маринковиќ, тогашен заменик и главен уредник на весникот “Вечер”, инаку исклучителен новинар професионалец. Некаде на почетокот на 70-те години агенцијата “Танјуг” го емитуваше Писмото на извршниот секретар на ЦКСКЈ Стане Доланц, упатено до партиското членство. Истиот ден, во вечерните часови македонското радио и телевизија го пренесоа во целост, а “Нова Македонија” следниот ден, во недела. Бидејќи “Вечер” излезе дури во понеделникот, Маринковиќ како дежурен уредник, оцени дека јавноста е веќе доволно информирана со содржината на Писмото и дека неговото објавување со неколку дена задоцнување од новинарски аспект нема никакво оправдување. Но, партиските форуми тоа го оквалификуваа како тежок политички пропуст. Побараа негова одговорност. Потоа со денови заседаваа партиските организации во НИП-от, по што Маринковиќ беше сменет од должноста и партиски казнет.

КАКО СЕТО ТОА ГО ДОЖИВУВАШЕ НОВИНАРСКАТА ФЕЛА?

-Со тешки трауми. Новинарството важи за една од најризичните професии. Изложени на секојдневни стресови, малкумина од нив во тоа време стигнуваа до пензија. Се сеќавам, во еден период десетина истакнати новинари на “Нова Македонија” починаа на возраст меѓу 40 и 50 години. Истото се случуваше и во Радио и ТВ Скопје но, и во целото југословенско новинарство. Тогаш Синдикатот излезе со предлог новинарите да добијат бенефициран стаж ама по долги дебати предлогот беше отфрлен.

Карактеристичен беше примерот со новинарот на “Нова Македонија” Фиљо Чолаковски. Иако не работеше во политичкиот сектор, каде грешките или пропустите можеа да бидат кобни, кај него се всади чуден страв и немир дека може ненамерно да направи некоја фатална грешка. Побара од активен новинар да биде префрлен на работното место технички уредник. За жал, и на таа должност не беше поштеден од ризици. Покрај тоа што техничките уредници го планираат весникот, тие беа задолжени директно во печатницата да ја следат неговата финална реализација, се` до излегувањето на весникот. Но, треба да се има во предвид дека во тоа време се работеше со оловен слог, кој требаше буква по буква да се реди на плоча. Беше доволно во насловот да се измени една погрешна буква и целиот текст да добие сосема друга содржина. Постоеше ноќна мора кога требаше да се печати некој извешај или говор од некој партиски форум. Во сите тие извештаи, на пример, најчест збор кој што се одбираше со својата порака и како главен наслов, беше “револуционерниот курс на СКЈ (или СКМ)”. Доколку се направеше мал предвид и се испуштеше буквата “с” од зборот “курс” во насловот или текстот, настануваше политички скандал кој обично завршуваше со квалификацијата “непријателска политичка диверзија”. Тогаш следуваа полициски истраги, недогледни партиски состаноци, за да се утврди намерноста или небрежноста за грешката.

Меѓу печатарските работници како анегдота се раскажуваше еден немил настан сврзан со надворешната политика. По долгогодишни заладувања на југословенско-советските односи дојде до нивна нормализација. Една советска делегација допатува и во Скопје. Извештајот од таа посета требало да се илустрира со фотографија од пречекот на скопскиот аеродром. Но, печатарскиот работник наместо клишето да го постави под тој извешај, го заменил со друго клише од соседна страница кој зборувал за пасиштата на Шара. Грешката, за жал, не ја воочил ни дежурниот технички уредник и во весникот се појави легенда за пречекот на советската делегација со фотос на стадо овци, а текстот за шарпланинските овци со фотографија од советската делегација.

Од тие причини, се случуваше мојот колега Чолаковски по завршувањето на ноќна работа да замине дома и зафатен од неспокојство да не направил некоја грешка, се враќаше во печатницата да се увери дали весникот е отпечатен со некоја “политичка утка”. По неколку години Фиљо побара поради психички стресови да биде преместен во одделението за документација, каде што работата се сведуваше на архивирање на објавените текстови.

ВЕЛИТЕ ДЕКА НОВИНАРСТВОТО И НЕ Е ТАКА РОМАНТИЧНА ПРОФЕСИЈА КАКО ШТО СЕ МИСЛИ?

– Напорна е, ама привлечна. За новинарите се велеше дека кој што еднаш го помирисал оловниот слог во печатницата, тој станал негов неповратен заробеник. Ги истакнав во прв ред тешките моменти со кои се соочува секој новинар. Меѓутоа, нема посреќен човек од него, кога по завршената работа ќе го види својот текст во тукушто отпечатениот весник. Опиен од печатарската боја тој едноставно лета во облаци. Го држи потсвиен во своите прегратки и чекори гордо по улиците каде што уличните колпортери го нудат на читателите. Се вели, животот на еден весник трае само еден ден, колку што трае и радоста и задоволството на неговите автори. Веќе следниот ден, се` почнува од ново: доаѓате во редакцијата и констатирате со вашите колеги дека пред вас чекаат триесетина бели табаци кои што за десетина часови треба да бидат исполнети со нови дневни содржини. Тогаш новинарите како пчелички се упатуваат на разни страни во потрага по информации од сите области на животот. Работно време за нив нема: некогаш дневниот ангажман трае само неколку часови, колку што трае времето да дојдат до некоја вест или да земат изјави од своите соговорници но, некогаш се потребни и неколку деноноќија за да се заврши поставената задача.

Обично тоа се случува со известувачите од некои политички форуми, каде што дебатите траат со денови. Се случуваше некои седници на Централниот комитет на СКМ или СКЈ да се одолжат во недоглед, а известувачот да ислуша стотина дискутанти, да ја одбере најважната порака од тој говор и само за час-два, од сето тоа да срочи сеопфатен извештај што треба да се испрати во точно одредено време. Слично е и со известувачите од парламентарните сесии, кога од десетици спротивставени ставови и гледишта треба да се одбере срцевината и јасноста на водената дебата. За новинарот не смее да има затворена врата: негова задача е по секоја цена, дури и кога не е директно вклучен во настанот, да добие увид во него. Тогаш тој се повикува на одредени очевидци или на извори што често пати, од различни причини сакаат да останат анонимни.

СЕПАК, НОВИНАРИТЕ СЕ ПРИВРЗАНИ НА СВОЈАТА ПРОФЕСИЈА?

– Да, како што спомнав, кој еднаш влегол во таа професија, тешко ја напушта. Колку што е тешка и одговорна, толку е и привлечна и необична. Новинарот има можност да влезе таму каде што за другите присуството е недостапно. Тој се среќава со разни личности, познати и славни имиња од политичкиот, културниот, спортскиот живот, патува во разни земји и континенти. Со својот збор сведочи за мошне значајни историски настани, кои оставиле силен белег во меѓународниот живот или на македонската сцена. Некогаш се тоа настани сврзани со радосни и весели доживувања но, некогаш тоа се потресни и болни сведочења за воени пустошења и страдања, за катастрофални земјотреси и поплави, за тешки сообраќајни несреќи и загуби. Тој сплет од наизменични собитија со различни содржини и искуства, често доживеани во еден краток период, го прават новинарот отпорен и прилагодлив на сите тие среќни и несреќни околности, во кои неговите лични емоции мораат да им отстапат место на професионалноста и високата одговорност што ја имаат во извршувањето на своите секојдневни задачи.

КАКО ЗАПЛИВАВТЕ ВО НОВИНАРСКИТЕ ВОДИ?

– Сакав да станам правник. Тукушто запишав трета година на скопскиот Правен факултет, беше објавен конкурс за прием на млади новинари во весникот “Нова Македонија”. Дотогаш новинар можеше да се стане само со партиска препорака за лица кои имале одредени заслуги во државата, претежно учесници во НОБ или младински активисти. Беше тоа прв јавен конкурс, каде што можеше да конкурира секој кој што имаше желба да се посвети на новинарската професија. На конкурсот не се бараше високо образование, туку само гимназија или некое средно училиште. Не се размислував многу. Како гимназијалец имав објавено неколку пригодни текстови во “Нова Македонија” посветени на револуционерни настани од егејскиот дел на Македонија, потпрени на сеќавања на нивни учесници. Еден од нив беше посветен на првомајските празнувања во Егејска Македонија, а вториот настан, мислам ја одбележа погибијата, односно стрелањето на хероината Мирка Гинова од страна на грчкиот воен суд. Во тој период многу малку се пишуваше и се знаеше за историјата на тој дел од Македонија и моите први обиди на таа тема наидоа на внимание и охрабрување да продолжам со такви содржини.

Од друга страна, врз мене извршија големо влијание книгите со патеписните репортажи на прославениот новинар Ерих Ергон-Киш, кој што паралелно ги опишуваше дволичноста на високите светски политички кругови и патилата на обичниот човек во предвечерието на Втората светска војна. Особено романтично и несекојдневно се доживуваа неговите дружења со париските клошари под мостовите на Сена, од кои ги црпеше своите потресни социјални теми, а само неколку дена подоцна, во елитни аристократски салони ја доживуваше хипокризијата и празнотијата на водечките светски класи.

На приемот на новинари се пријавија преку 80 кандидати. Како првична селекција, без многу предавања и објаснувања што од нас се очекува, бевме распоредени во пет работни групи (предводени од постари и искусни уредници) и испратени на терен да подготвиме еден вид пробни написи. Нашата група ја предводеше Борис Поп Ѓорчев и требаше во општинскиот суд, што се наоѓаше во бараки спроти училиштето “Његош”, секој од нас да најде соодветна тема во некоја од судниците без никакво претходно искуство за текот на судските постапки. Се изнапикавме по тесните и задушни канцеларии, во потрага по интересен предмет преку кој ќе ја доловиме процесната атмосфера. Многумина останаа со недовршена задача, бидејќи судењата уште пред да започнат, поради разни причини беа презакажани за други датуми. Збунети и разочарани, дел од кандидатите се вратија во редакцијата со празни раце. Јас имав среќа да влезам во судница во која се водеше брако-разводна парница и во која не смее да се споменуваат имиња и презимиња, туку само да се раскаже судската приказна за пропаднатиот брак. Таквите приказни даваат голема можност за импровизација и творечка слобода и не подлежат на некои посебни новинарски правила. Текстот го срочив на рака и беше позитивно оценет од комисијата.

Во втората селекција останавме само дваесетина кандидати и работевме исклучиво на собирање на вести. Тие не се објавуваа, туку служеа како показ како треба да изгледа една вест, која претставува основа на новинарските жанрови.

По едномесечна пробна работа, во конкуренцијата останавме само 15 кандидати. Во ноември 1961 година, со нас беше потпишан приправнички договор кој што требаше да трае од 6 до 12 месеци. За мене тоа беше големо охрабрување: со едната нога веќе бев зачекорил во предворието на журналистиката.

Приправничкиот стаж го поминав како во некое бунило: со часови и часови трчаш низ градот да најдеш некоја интересна вест, а кога ќе дојдеш во редакцијата те пресретнува сериозното лице на уредникот на градската рубрика кој што ја става во дебелата папка и дури следниот ден, по излегувањето на весникот ја дознаваш нејзината судбина. А најчесто тоа беше корпата за отпадоци. Беше невидена среќа кога ќе доживееш некоја од тие вести да најде место во весникот, макар и непотпишана. Постоеше строго правило, приправничките текстови никако да не се потпишуваат, а кога ќе се случеше некој исклучок, поради ексклузивноста на веста да биде објавена со иницијали, радоста траеше со денови.

За прв пат моите иницијали ги видов во весникот, во рубриката “Скопје, вчера и денес”, дури по два месеци од мојот приправнички стаж. Беше тоа информација за обновата на детскиот забавен парк со нов модерен рингишпил.

Треба да напоменам дека за мојот новинарски избор, моите родители дознаа дури кон крајот на 1961 година, кога еден мој извештај од некоја синдикална седница беше објавен со моето презиме. Татко ми кој веруваше дека редовно ги следам факултетските предавања, беше длабоко разочаран кога му признав дека се оддадов на новинарството. Го уверував дека работата во редакцијата нема да биде никаква пречка да продолжам со испитите, разбирливо како вонреден студент. Тој недоверчиво заврте со главата и рече: -Две лубеници не се носат под иста мишка! Верував дека ќе станеш успешен адвокат.”

Кај мене постоеа одредени стравувања дека мојата новинарска определба би можела да биде попречена заради една случка, која во тоа време носеше сериозни политички импликации. Имено, една година пред да се определам за новинарството (летото, 1960г.), како завршен гимназијалец, заедно со мојот другар Борис Христовски отидовме да ги посетиме нашите пријатели-бригадири на работна акција во Лесковац. Беше тоа еднодневен престој, по кој што во вечерните часови се вративме со воз во Скопје. Судбината сакаше да се поигра со нас: од тој воз, низ целата пруга од Куманово до скопската железничка станица, биле фрлени летоци со непријателска содржина, односно со повици за отцепување на Македонија од Југославија и за создавање на Обединета Македонија. Иако немавме никаква врска со сето тоа, следниот ден како сомнителни бевме спроведени во истражниот затвор, што се наоѓаше веднаш зад Калето. Залудно се обидувавме да ја докажеме нашата невиност, бидејќи иследниците во деноноќни сослушувања и при силни закани, бараа наше признание. Откако не успеаа во своите намери, тие решија во мојата ќелија да уфрлат свој соработник, кој што се претставуваше дека е член на некоја илегална македонска национална организација. Тој со разни провокации бараше од мене да го откријам името на организацијата на која припаѓам. За да ги одбегнам натамошните сурови сослушувања, но и уверен дека само така ќе ја докажам нашата невиност, на полицискиот провокатор му реков дека сум член на организацијата “Жолт папагал” чие седиште се наоѓа во странство и која се бори за обединување на трите делови на Македонија.

И како што претпоставував, следното утро бев изведен пред целиот истражен тим, со барање да раскажам во детаљи за активностите на организацијата, кој раководи со неа, кои се нејзини членови и соработници во Македонија, со нивно ветување дека ќе помогнат да добијам помала затворска казна. Тогаш, на нивно изненадување им објаснив дека целата приказна за “Жолтиот папагал” е моја измислица и дека сакав само да се пошегувам со провокаторската улога на нивниот соработник. Во просторијата наеднаш завладеа непријатен молк, лицата на инспекторите се вцрвија од бес, и истиот миг сфатив дека ѓаволот ја однел шегата: бев префрлен во друга ќелија каде што со денови не проговорив со никого.

Од истражниот затвор излеговме дури откако била откриена групата што фрлала летоци, и тоа под еден услов: еден месец да останеме во “домашен притвор” и никому да не кажеме збор за нашиот затворски престој.

Од тие причини, кај мене завладеа голем немир, дека полициското досие “Жолт папагал” може да биде злоупотребено против мојот прием во “Нова Македонија” и јас да излезам од кандидатската трка. За среќа, тие мои стравувања се покажаа неосновани и неоправдани, бидејќи во целиот мој новинарски стаж, никогаш и никој не ја спомна таа непријатна животна епизода.

Во текот на приправничкиот стаж постојано работевме под тежок психички притисок, дали ќе стигнеме до посакуваната цел да добиеме решение за редовен работен однос. Таквата неизвесност придонесе меѓу нас да се развие невидена страст и посветеност кон секојдневните редакциски обврски. Едно утро, зачекорувајќи во канцеларијата, забележав голема нервоза и разочарување кај дел од моите колеги. Некои од нив беа со насолзени очи. На влезната врата беше истакнат список со имињата на оние кои што успешно го поминале приправничкиот стаж. На тој список го немаше моето име. Се стаписав од болка. Сите мои надежи и верби се распукнаа како меур од сапун. Тие што го прочитаа своето име на списокот не ја криеја својата радост, си честитаа со меѓусебни прегратки. Траумата траеше речиси еден час. Тогаш се откри дека списокот, заради шега, го беше откуцал Марко Черепналковски, кој исто така беше еден од кандидатите приправници. Меѓу нас важеше за голем мајтапџија и често сакаше на свој начин да се поигра со нашите чувства. Сфаќајќи дека малку претерал со солената шега, Марко го искина листот, со зборовите: -Дишете длабоко, имаме уште една шанса да докажеме дека сите заслужуваме да бидеме примени.

Некаде во средината на мај 1962 година, заврши нашиот приправнички стаж: во редовен работен однос како млади новинари на ‘”Нова Македонија”, бевме примени десетмина, Но, јас и ден денес како мој новинарски почеток го сметам денот кога во весникот “Нова Македонија” за прв пат под објавениот текст се појавија моите иницијали.

Георги Ајановски

(продолжува)