Идејата за правда ми изгледа во толкава мерка како вистина од прв ред, со која се сложува цела вселена, што и најголемите злосторства, со кои човечкото општество е ужалено, се вршат под лажниот изговор на правдата.“ Волтер
Терминот „правда“ (лат. iūstĭtĭa) е етимолошки и суштински поврзан со она што е „праведно“, „право“, „вистинито“, „точно“, односно тој термин е наспроти она што е „неправедно“, „криво“, „невистинито“, „изопачено“. Класичната дефиниција, искажана уште од антиката, е дека правдата е онаa состојба во човечката заедница, во која „секој добива она што по заслуга му следува“, односно, подоцна, во време на Римската империја искажувана низ правилото: „Чесно да се живее, друг да не се повреди, секому неговото да му се додели.“
За разлика од правдата, правото (лат. iūs, iūris) е мноштво на правила кои ги утврдува или пропишува државата, а кои помагаат во организирањето на човековото општество. Примената на законодавното право се обезбедува со силата на државната власт, односно со судството, полицијата и останатите државни органи. Сето тоа значи дека за функционирање на правото потребна е организирана држава, а историјата на правото во целост е врзана за развојот на државата. Впрочем и Аристотел во својата „Политика“ укажува дека „законот е еден вид на договор, според кој нештата освоени во војна им припаѓаат на освојувачите.“ Правото, пред сѐ, служи за заштита на државата и за заштита на востановената распределба на материјалните добра. И, затоа, правото може, но и не мора, да е праведно. Како инструмент на државата, односно на оној кој владее, законските норми претставуваат заштита на она што е корисно и добро за владеачката елита, па, оттаму, тие не се секогаш праведни.
Прашање е зошто во денешно време сѐ помалку се употребува зборот правда? Или, пак, зборот праведност? Зошто сите, најмногу и најчесто, зборуваат за правосудство, за реформи во судството, за правото…? Одговорот кој, најверојатно, е точен гласи: Затоа што сѐ помалку има правда и праведност! Оти, каква врска со правдата и праведноста може да имаат актуелните глобализациски војни, или безмилосното и безмерно економско искористување на „третиот свет“. Во конкретни законски решенија кои се неправедни или во конкретни судски пресуди кои се неправилни, тука немаме простор да навлегуваме. Во секој случај, би било премногу наивно, па дури и глупаво, да се верува дека власта која ги носи законите, ги конципира така што ќе го изложи системот врз кој таа се темели на осуда, а уште понаивно е верувањето дека ќе ја уништи сопствената материјална основа. Напротив, денес сосема е заборавено, или, во најдобар случај, се третира како утопија, укажувањето на Платон дека целта не државата е среќата на сите граѓани, а праведноста е принцип врз кој се темели државата. И, сосема е јасно дека власта денес најчесто ги носи законите за заштита на богатството и привелигиите на економската олигархија, што значи дека власта е пристрасна. Прашање е само на која група од елитата, интересите се предимно заштитени од државата. А, бидејќи, како што заклучува Џон Роулс во својата студија „Теорија на праведноста“, „непристрасноста“ е суштинска одлика на праведноста, тогаш е сосема јасно дека „правото“ и „правдата“ не мора и често не се едно и исто. Затоа, пак, во целава денешна планетарна папазанија на вредности и поими, наместо суштинските атрибути на цивилизираноста – правдата и праведноста, како нивна бедна замена, сѐ повеќе ни се нуди „коректноста“ на процедурата во носењето на законските норми и безусловно придржување на позитивните правни прописи, колку тие и да се апсурдни или колку и да е очигледно дека единствено се за заштита на постојниот систем.
Совест на човештвото
Секако, терминот правда не е, не треба да биде, а мислам дека не ни може да се сведе или да се врами, само на формално-правната употреба на законските норми. Праведноста е суштински дел од цивилизираноста, која се темели токму врз предимството на правдата врз силата. Врз праведноста се темелат и политиката, и меѓународните односи, и пријателството, и работењето… Всушност, во еден поширок контекст, клучна е етичката правда која го означува или разграничува исправното и неисправното морално однесување. Кога би било обратно, кога општеството би се темелело врз силата на поединците или државата, а не над правдата, човештвото би доживеало целосна инволуција.
Сето тоа значи дека ако преку исправното расудување, дејствување и вреднување единствено може да функционира овој свет, тогаш луѓето, па било колку да се богати и моќни, немаат право да прават што ќе посакаат со другите луѓе и немаат право да влечат добивка од загубата или експлоатацијата на другите. Искористувањето на другите никогаш не може да биде праведно и добро, а правната заштита на таквото неправедно однесување, не менува ништо на моралната неисправност. Всушност, нешто што не може етички да се оправда, мнозинството луѓе не само што не биле спремни да го прифатат во минатото, туку не се спремни ниту сега, а нема да бидат спремни да го прифатат ниту во иднина. Затоа, како што забележал Имануел Кант, „никогаш и ништо не предизвикува повеќе незадоволство од неправдата. Сите други зла што (ние, луѓето-б.м.) ги трпиме, не се ништо спроти ова зло.“ Оттаму, пак, воопшто не е случајно што Марк Тулиј Цицерон повеќепати низ своите дела укажувал дека секој нормален човек единствено „има доверба во справедливите и во искрените луѓе…, бидејќи кај нив не постои ниедна причина за сомнеж во измама и во неправда.“ И, на крајот, да констатираме дека секогаш и секаде е потребно да се дејствува, пред сѐ и над сѐ, врз основа на она што е праведно.
Можеби еден од најпрекрасните примери за праведност и моќта што таа ја зрачи доколку човек ја поседува е општопознатиот Волтер. Тој претставува еден од најсестраните духови во човековата историја воопшто. Бил поет и романсиер, драмски писател, сатиричар и есеист, природнонаучник и историограф, теолог и филозоф, а над сѐ критичар на неправдите. Тој е човекот што поголемиот дел од својот живот го потрошил на заштита на жртвите од суровото француско казнено право во 18 век, односно го посветил на обидите да ја спречи неправдата која се претставувала како дело на тогашната висока државна или црковна правда. Првиот таков случај бил оној на протестантот Жан Калас, трговец од Тулус, кој бил осуден дека го убил својот син оти не сакал да го напушти католицизмот и да премине во протестантизам. Во текот на борбата за укинување на неправедната пресуда на Калас, покрај многубројните памфлети со помал обем, Волтер ја напишал и обемната „Расправа за толеранцијата“ (1763 година), а по повеќегодишни напори успеал да издејствува ослободување на Калас. Натаму, еден по друг, се ределе случаите на Сирвен, за кој борбата траела цели девет години, на Ла Бар и на Еталонд кои биле обвинети за пеење на безбожни песни и бласфемија (Еталонд, кој имал само 18 години, бил осуден со казна да му се отсечи јазикот и исече десната рака), на генералот Лали обвинет за велепредавство и на многу други случаи. Секако, за ваквиот свој ангажман на страната на правдата, Волтер бил и затворан, и прогонуван, и протеруван, и критикуван… Но, сепак, сосема е точна констатацијата дека во историјата на европската култура тешко може да се пронајде личност како Волтер, личност што е толку влијателна и борбена во името на хуманоста, личност која се јавила како бескомпромисен и неподмитлив противник на неправдата и верскиот фанатизам, личност која во своето време, со целосно право, била нарекувана „совест на човештвото“.
Ако не се лажам, Виктор Иго во една пригода има речено: „лесно е да си добар, ама тешко е да си праведен.“ Всушност, човек да биде добродушен, милозлив, трогателен, вреден, успешен… е далеку полесно отколку да успее да биде праведен. Особено кога истовремено се поседува некаква реална моќ. Затоа, навистина, сметам дека констатацијата „тешко е да си праведен“ е недоволна, оти вистинската треба да биде: НАЈТЕШКО ОД Сè Е ДА СИ ПРАВЕДЕН!
На крајот на овој текст, останува само сите заедно да размислиме и да се запрашаме: постојат ли и каде се денеска „праведноста“ и „совеста на човештвото“?
(Текстот е објавен во книгата „За свеста и совеста“, Аз-буки, Скопје, 2012.)
