Не треба да се биде претерано оптимистичен бидејќи ниту еден пропис нема смисла доколку не се спроведува, а Хрватска во повеќенаврати покажа дека е прилично долг патот од создавање до спроведување прописи, пишува за РесПублика, Зорислав Антун Петровиќ.
Неодамна објавениот индекс на перцепција на корупцијата, алатка за мерење на корупцијата што не е толку лоша како останатите и што Транспаренси интернешнал ја користи за да ги потресе владите од некои делови од светот веќе со децении, потврди дека Хрватска е меѓу најдобрите повторувачи кога станува збор за корупцијата. Најновата членка на Европската Унија остана со 47 од максималните сто поени за 2021 година, со што практично ја заслужи истата оценка како што ја имаше кога ги заврши пристапните преговори пред повеќе од една деценија.
Во 2012 година, оценката беше 46, во следните три години оценката беше 48, а во 2015 година, втората година од членството во Европската Унија, ја достигна дотогаш највисоката и единствената позитивна оценка од 51, по што набрзо се врати на оценки од 47 до 49 поени, што всушност не се ни преодни.
Кога станува збор за борбата против корупцијата, Хрватска е како заспана убавица веќе цела деценија. Всушност, на најмладата членка на Европската Унија изгледа дека ѝ здодеа огромниот и стреловит напредок забележан во првата деценија на 21 век, па одлучи да се одмори, барем судејќи по оценката што ја заслужи на Индексот на перцепција на корупцијата.
Старт со помош на Европската Унија
Од потпишувањето на Договорот за стабилизација и асоцијација со ЕУ во октомври 2001 година, Хрватска направи огромен чекор напред во борбата против корупцијата. За само неколку години се донесоа Законот за право на пристап до информации, Законот за спречување интереси при вршење јавни функции, Законот за финансирање на политичките партии, се формираше специјалната Канцеларија за борба против корупција и организиран криминал (УСКОК), се донесоа измени на Законот за спречување перење пари… Хрватска дефинитивно стана една од најпрогресивните земји во светот во првата деценија на 21 век, барем кога станува збор за борбата против корупцијата.
Непрекинато се работеше на подобрување на законодавството, првенствено благодарение на притисокот од Европската Унија, која, во преговорите, навистина инсистираше на Поглавјето 23: Реформи во правосудството и основните права. Под штитот на ова поглавје се криеше и корупцијата, која навистина ѝ пречеше на Европската Унија. Ова поглавје беше едно од четирите што беа затворени на последниот ден од преговорите, 30 јуни 2011 година.
На Индексот на перцепција на корупцијата, Хрватска, за една година, доби оценка 46 и се чинеше дека е само прашање на време кога ќе ја надмине магичната граница од 50 поени, резултат што секоја земја треба да го достигне за да се смета дека нема суштински проблеми со корупцијата. Се разбира, никој не очекуваше резултати како Данска, Нов Зеланд или Финска, земји кои традиционално се близу до самиот врв на скалата, но се чинеше дека земјите што се приклучија на ЕУ во големото проширување од 1 мај 2004 година, како што се Полска, Чешка или Словенија, се сосема достижни. Меѓутоа, земјата која сака да се нарекува средноевропска и медитеранска, е заглавена на балканско ниво на оценки.
Не помогна тоа што Хрватска беше една од ретките земји што го уапсила и го гони својот премиер. Иво Санадер, кој ја донесе Хрватската демократска заедница на власт во 2003 и 2007 година, ненадејно поднесе оставка во 2009 година, а по неуспешниот обид за враќање на почетокот на 2010 година, во декември истата година, точно на Меѓународниот ден на борбата против корупцијата, на 9 декември, по него е распишана потерница.
Санадер побегна во Австрија, но веќе следниот ден беше уапсен и неколку недели подоцна вратен во Хрватска, каде што беа поднесени пет тужби за корупција против него. На хрватското правосудство му беа потребни 11 години да донесе четири правосилни пресуди, од кои три беа осудителни, така што поранешниот хрватски премиер досега е осуден на вкупно 21 и пол година затвор и мора да врати 74 милиони куни.
Извор: freepik.com
Неговото приведување секако беше значаен импулс за пристапувањето на Хрватска во ЕУ, но немаше долгорочни последици за однесувањето на функционерите.
Со однесување на лош ученик
Имено, откако Хрватска стана дел од ЕУ, властите почнаа да се однесуваат како лоши ученици на крајот од учебната година – едноставно заборавија сè што дотогаш научиле и повеќе не работеа на борбата против корупцијата. Можеби најдобриот пример е Комесарката за информирање, која работеше на спроведувањето на Законот за право на пристап до информации, како еден од основните закони за нормално функционирање на секоја влада и за борбата против корупцијата. Првата верзија на Законот за правото на пристап до информации беше усвоена експедитивно, со само едно читање пред распуштањето на четвртиот состав на хрватското Собрание, во октомври 2003 година.
Законот имаше низа пропусти, но беше експресно усвоен за да не се успори процесот на пристапување во Европската Унија. Ваквиот несоодветен закон остана недопрен до 2010 година, кога се направија некои козметички подобрувања, па во февруари 2013 година, непосредно пред пристапувањето во ЕУ, излезе на виделина нов, значително подобрен Закон за право на пристап до информации, кој предвидуваше и независно тело што ќе работи на неговото спроведување. Комесарката за информирање беше избрана неколку месеци подоцна, но во буџетите за 2014 и 2015 година таа не добила ни приближно доволно средства за нормална работа.
Кога конечно се обезбедија доволно средства за нормална работа на Канцеларијата на комесарката за информирање, набрзо се испостави дека на многу нивоа на јавната власт, почнувајќи од највисоките, немало голем интерес за обезбедување пристап до информации, па затоа Владата почна сè повеќе да се затвора пред јавноста, потег што доби критики од Комесарката.
Уште една добра илустрација беа промените во Владата – дури шест министерки и министри ги напуштија фотелјите бидејќи не можеа да ја објаснат својата вмешаност во разни афери или да ги објаснат грешките во анкетните листови. Така, поранешниот министер за земјоделство пријавил куќа од 120 метри квадратни како скара, а министерката за ЕУ фондови требала да објасни од каде е луксузниот автомобил во нејзиниот двор.
Пандемија како лек против корупција
Можеби на Индексот на перцепција на корупцијата за 2022 година, Хрватска конечно ќе им се придружи на земјите кои немаат суштински проблем со корупцијата. Во изминатата година, се донесе нов Закон за спречување судир на интереси, што се спушта на локално ниво, до пролет треба да се донесе нов Закон за заштита на пријавувачите на неправилности, а Комесарот за информирање може да добие овластување да ги казни службениците кои нема да обезбедат пристап до информации.
Со оглед на тоа што најголемиот дел од истражувањата врз основа на кои се пресметува индексот на перцепција на корупцијата се базираат на анализа на законодавството, овие закони би требало да донесат уште неколку поени и да ја сместат Хрватска меѓу земјите кои немаат суштински проблеми со корупцијата. Се разбира, не треба да се биде премногу оптимистичен бидејќи ниту еден пропис нема смисла доколку не се спроведува, а Хрватска во повеќе наврати покажа дека е прилично долг патот од создавање до спроведување прописи.
Сепак, благодарение на пандемијата предизвикана од ковид, овој пат може да има напредок и посовесна примена на добрите прописи, споредено со досега. Прво, затоа што пандемијата значително придонесе за дигитализација на јавните услуги, што пак резултираше со забрзување и поедноставување на постапките, истовремено зголемувајќи ја транспарентноста. А една од основните антикорупциски тези е дека едноставноста и транспарентноста се најдобриот лек против корупцијата.
