КОНКУРИРАВТЕ ЗА ДОПИСНИК ОД СТРАНСТВО?
-“Нова Македонија” имаше свои постојани дописници од сите југословенски републики: Белград, Загреб, Сараево, Титоград, а во странство од Атина, Софија и Москва. Мандатот за дописниците од странство траеше три години, со можност тој да биде продолжен за уште една година. Изборот на кандидатите го вршеше работничкиот совет по предлог од посебна комисија. За таа цел се објавуваше интерен конкурс во редакцијата на кој што можеа да конкурираат сите вработени со стаж над пет години. На конкурсот во 1979 година јас се пријавив за дописничкото место во Софија, Бугарија и бев избран од страна на Комисијата и од работничкиот совет. Меѓутоа два месеца подоцна редакциското раководство од нему познати причини, процени дека јас треба да заминам во Москва, а мојот колега Бошко Нацевски, кој конкурираше и беше избран за тоа место, да биде назначен за дописник од Софија.
Одлуката не ја примив со некое воодушевување, бидејќи сите мои дотогашни подготовки беа усредсредени на приликите во соседна Бугарија и на македонско-бугарските односи. Уште повеќе, што мојот интерес за СССР дотогаш беше мал и сведен на вообичаените новински извештаи во дневните весници. Но, за редакциското раководство сите тие причини не беа доволни да ја променат својата одлука. Рекоа: – Веруваме дека ќе се снајдеш, Москва е голем предизвик за секој новинар.
Според Правилникот, избраните дописници пред да заминат имаа шест месеци за подготовки и тие беа ослободени од сите други редакциски обврски. Тоа правило, меѓутоа, не важеше за мене: морав своите уреднички должности во политичката рубрика да ги извршувам до последен ден, а тоа беше до крајот на јули, кога на една недела заминав во Москва за да се акредитирам во Министерството за надворешни работи и да се запознам со условите за селидба на моето семејство.
Среќна околност беше што “Нова Македонија” имаше под закуп свој трособен стан, опремен со сета покуќнина и новодојдените дописници требаше да понесат само лична гардероба и некои предмети од покуќнината. Ми беше посочено дека во СССР тешко се доаѓа до било какви “луксузни” предмети, а под тоа се подразбираа и најосновните потреби за еден нормален живот. Некаде околу 20 август 1979 година стигнавме во Чоп, мало градче на советско – унгарската граница, од каде што со специјални вагони на “широколинијка” (во Советскиот сојуз од воено- безбедносни причини, железничките пруги се пошироки од сите други во светот и на вагоните се поставиваат тркала што одговараат на тие димензии), по тридневно патување пристигнавме во советската престолнина.
ВАШИТЕ ПРВИ МОСКОВСКИ ИМПРЕСИИ?
– Доживеав големо разочарување. Се` она што дотогаш го имав читано и слушано за Советскиот сојуз, ни оддалеку не го одразуваше она што јас го затекнав. Со своите 14 милиони жители и огромни пространства Москва на прв поглед импресионира и восхитува. Со нескриена возбуда и трепет зачекорувате по Црвениот плоштад, застанувате пред ѕидините на Кремљ и Мавзолејот на Ленин, пред велелепното здание на Бољшој театар и наеднаш во свеста ви навираат претставите што како дете сте ги имале од филмовите и телевизиските преноси за големите воени паради, за советските херојства од времето на Татковинската војна, за култот на Сталин, за фантастичните балетски претстави во прославениот “Бољшој театар”. Но, доволно беше да одминете само стотина метри од центарот, да влезете во првата продавница за храна, за облека или било што и да сфатите дека се наоѓате во земја, која што на своите граѓани се уште не успеала да им обезбеди најосновни потреби за нормален живот. На секој агол редици долги стотина метри од луѓе кои што со невидена стрпливост чекаат и недочекуваат да купат некој производ, кој се распродава за кусо време. Тука ја чув и првата анегдота за навиките на советскиот граѓанин: тој минува по улицата и здогледува долга редица пред некоја продавница и без да праша зошто се чека, застанува во редот, со објаснување: – Штом има таква турканица, веројатно стигнала некоја стока што треба да се купи.
Првиот ден по пристигнувањето отидов да купам минерална вода. Кога дојдов на ред, продавачката ме праша: – Имате нарачка? Збунето одговорив дека сум новодојденец и дека не знаев оти треба претходно да ги најавам своите потреби. Таа ми го запиша името во еден тефтер и љубезно ме извести да наминам по два дена, кога очекуваат нов дотур на минерална вода. Но, ме предупреди: -Донесете со вас празни шишиња!
Додека бев во продавницата забележав дека купувачите првин ја предаваат празната амбалажа, за тоа им се дава белешка, потоа одат да платат и под будното око на продавачките, купувачите со една метличка ја тресат сламата со која беа покриени шишињата, а потоа ги полнат своите платнени торбички. Во СССР немаше пластични ќеси, нив ги добиваа од странците како ретка и многу барана стока: за десетина најлон ќесички, неколку најлон чорапи или гуми за џвакање можевте да добиете колку половина просечна советска плата. Таа се движеше од 80 до 150 рубљи (околу 100 долари по официјалниот курс) и беше доволна за нивните скромни потреби. Станарината, струјата, греењето, телефонот, бензинот беа со симболични давачки, школувањето и здравството бесплатни. И бидејќи немаше голем избор за стока и широка потрошувачка, граѓаните имаа прилично големи заштеди.
Во оваа земја немаше невработени: по завршувањето на задолжителната десетолетка или факултет, секој и мораше и можеше да се вработи. Безработните, кои одбиваа државна работа, се испраќаа на принудни работни акции и тие од општеството беа третирани како “паразити”. За да се сфати превработеноста и слабата продуктивност, доволно беше да посетите било кој московски ресторан и да се уверите во тоа: пред влезот ве дочекува портир, ве прашува дали претходно сте извршиле резервација (а доколку немате таква, морате да му дадете “бакшиш” за да ве пушти внатре), ве упатува кај рецепционерот, кој што седнат на едно столче одредува која маса е слободна и каде треба да седнете, потоа ве прифаќа постара жена чија должност е само да ве однесе до масата, тогаш ви приоѓа шефот на салата и ве прашува дали сте за ручек или вечера, по што го повикува келнерот да ја прими вашата нарачка. Во тој момент вам ви станува јасно дека ресторанот е речиси празен и дека целата оваа церемонија е сведена да се оправдат државните плати кои што никогаш немаа покритие.
Во советските ресторани закуската беше однапред поставена на маса (задолжително од риба, кавијар и путер) и независно од тоа дали ви се допаѓа или не сте расположени за таков вид предјадење, влегува во крајната цена што треба да ја платите. Пред да почнете со јадењето морате да нарачате пијачка но, задолжително цела “бутилка” (шише), бидејќи не се сервира само чашка водка или вино. Кога келнерот ќе запише што ви треба, тој ја дава нарачката во кујната, каде се врши требувањето. Доколку во меѓувреме сте почувствувале потреба, при добро расположение да нарачате уште една пијачка“, келнерот со жалење ќе ве извести дека требувањето е веќе извршено и вашата желба ќе биде исполнета само ако дадете добар бакшиш.
Во Советскиот сојуз митото и корупцијата беа толку распространети, што беа прифатени од граѓаните како да се работи за најнормална работа и однос. Нема услуга што не ќе биде извршена ако сте подготвени за дарежливост. Особено ако сте странец: без најлон ќеса наполнета со пијалоци и цигари, а најчесто со некоја подебела банкнота рубљи, ќе бидете осудени со денови да талкате по бирократските ходници и никогаш да не завршите било каква работа. Државните службеници, вклучувајќи и високи полициски функционери, првин ќе погледнеа дали странката држи некој подарок во раце, па, дури потоа ќе ја пуштеа да влезе во нивната канцеларија.
Еден од омилените вицови на самите советски граѓани се однесуваше на желбата на еден странски турист да го посети Мавзолејот на Ленин. На тоа се чекаше со недели па, и месеци, и откога ќе се добиеше дозволата, требаше да се застане во километарска редица, за да се стигне до влезот. Странецот бил неколку пати одбиван со разни изговори, се додека не бил посоветуван да подмити некој од службениците на КГБ (државна служба за безбедност). Ставил во еден плик 100 долари и му го подал на полицискиот началник. Овој ги ставил парите во џеб и рекол: – Значи сакате да го видите Ленин?
– Да, одговорил странецот, тоа ми е голема желба!
– Нема никаков проблем – рекол началникот – Само кажете ми каде треба да ви го донесеме другарот Владимир Илич?
Странските дописници имаа некој вид дипломатски статус: живееја во згради наменети за дипломатските претставници, чувани од полицајци во посебни стражарница, со забранет пристап за советските граѓани. Полицајците, покрај тоа што вршеа обезбедување на објектите, имаа задача да го контролираат движењето на странците: бележеа во колку часот излегуваат со своите автомобили и кога се враќаат.
Без посебно одобрение од надлежното министерство, странците не смееја да ја напуштат Москва и да посетат некој град или знаменитост во внатрешноста. А кога ќе добиеја таква дозвола, тие мора да ја назначат регистрацијата на возилото, часот кога ќе тргнат на патувањето, по кој пат ќе се движат и во кој хотел ќе отседнат. Ако случајно ја промените релацијата на движењето, контролните полициски пунктови кои што се информирани за вашата маршрута, брзо реагираат и ве пренасочуваат на патот кој што е одреден за вашето патување. Патем не можете да ноќевате во некој град, туку само во хотел кој што однапред ви е одреден и за кој имате резервација.
При едно такво патување за Киев, поради недостиг на гориво, со автомобилот се упатив кон едно мало градче, оддалечено десетина километри од главниот пат, каде што ми рекоа дека имало бензинска пумпа. Но, ме дочека полициска патрола која што побара да се вратам назад. Откако објаснив дека немам доволно бензин да го продолжам патот, патролата донесе метален канистар со гориво, појаснувајќи дека тоа ќе биде доволно да стигнам до првата бензинска пумпа на главниот пат за Киев. Инаку на тие патишта бензински пумпи има на одалеченост од 100 до 150 километри. Тоа ми беше поука друг пат строго да се придржувам до советските правила за движење и секогаш со себе да носам гориво во резерва.
Странците во Москва се снабдуваа во специјални продавници “Берјозки” во кои можеше за “златни рубљи” купени со девизи да се добие она што за советските граѓани беше недостапно. Беа тоа мали оази на западниот потрошувачки свет, кои што московјани со тага ги посматраа од далечина, бидејќи ним им беше забрането да влегуваат внатре.
Советските власти правеа се` за да им овозможат на странските туристи да го доживеат СССР во најубава светлина: сместени во луксузни хотели и ресторани, крај богати софри со кавијар и вотка, при звуци на балалајки и врвни танчерки, со можности да ги посетат прочуените московски знаменитости и музеи, тие ни од далеку не можеа да почувствуваат дека вон тие маестрални протоколи тече еден жесток и суров живот на обичниот светски граѓанин, кој што на своите уморни плеќи го носеше товарот на амбициите на Кремљ, да се биде воена суперсила и центар на светската социјалистичка револуција.
ИМАА ЛИ СТРАНСКИТЕ ДОПИСНИЦИ СЛОБОДЕН ПРИСТАП ДО ИНФОРМАЦИИ?
– Од новинарски аспект, во тогашниот биполарен свет, кога трката во наоружување меѓу двете светски супер сили достигна алармантно ниво, Москва важеше за еден од главните светски политички центри. Да се биде постојан дописник од СССР беше голема привилегија но, и тешка и одговорна обврска. За разлика од дописничките места во некои други земји, каде што често крупните и значајни меѓународни настани се многу ретки и новинарите се во постојана трка да дојдат до некој интересен напис, во Москва ги имаше толку многу што беше вистинска мајсторија да се стигне да се одбележат и обработат најважните собитија. Тука секојдневно пристигнуваше некој шеф на држава или висока државна делегација, се водеа важни преговори од судбинско значење за светот. Во меѓународниот прес-центар непрекинато се одржуваа прес-конференции на кои дописниците можеа да поставуваат прашања директно на најпознати светски личности. Понекогаш доаѓате во ситуција да не можете да се одлучите на кој настан да му дадете дневен приоритет: односите на СССР со САД се од првостепено значење, ама и неговите односи со Кина, кои во тоа време беа затегнати и на прагот на војна, не беа од помало значење ни односите со европските држави, пред се со Западна Германија, Полска и Франција, кризата на Блискиот Исток, состојбите во еврокомунизмот и над се` партиските и државните односи со Југославија, на кои што ние, југословенските дописници, им посветувавме посебно внимание.
Како што е познато, советските информативни гласила беа премногу штури со такви информации и беше голема енигма од десетина внимателно срочени реченици во “Правда” или “Известија” да откриете што фактички се разговарало и што било договорено. Благодарејќи на некои поблиски контакти со домашните новинари и меѓусебната размена на информации меѓу странските дописници, успевавме да дојдеме до некои детали кои што вообичаено беа придружени со познатите новинарски фрази: “како што неофицијално дознаваме” или “според некои дипломатски кругови” и сл.
Главните, ударни наслови во печатот претежно беа усредсредени на социјалистичките натпревари за рекордни производства на нафта, гас, јаглен, жито и секогаш се објавуваа статистички податоци кои што немаа врска со реалноста. Така ќе прочитате дека годината планот бил натфрлен за десетина проценти во некоја стопанска гранка но, кога ќе ги споредите тие постигања со претходната година, кога планот бил потфрлен за исто толку проценти, веднаш ќе ви стане јасно дека всушност планските задачи се повторуваат и стојат на исто место.
Сон на Советските власти отсекогаш бил да ги стигнат Американците во аграрот, најслаба алка во советското стопанство, особено во производство на пченица (која се увезуваше) но, никогаш не успеваа да остварат ниеден годишен план: или ќе се правдаа со временските неповолни услови или причината ќе ја бараа во некој неуспешен министер кој задолжително завршуваше со смена од функцијата. Статистиките во тој поглед беа неумоливи: еден американски фармер годишно поизведуваше колку 45 советски колхозници. Советските партиски лидери, меѓу кои најпознат беше Никита Хрушчов (на шега наречен “кукурузник”) имаа животна амбиција Советскиот Сојуз да го претворат во светска житница и да го ослободат од американската зависност а на крајот нивните планови завршуваа со целосен неуспех.
За реалните проблеми на советскиот систем, строго централизиран и диригиран, дознававме од ретки и споредни написи во не толку официјалните дневни весници и списанија, како што беа “Ленински комсомољ”, “Литературнаја газета”, синдикалниот “Труд” каде што се поместуваа послободни репортажи или извештаи на државната контролна комисија за некои подрастични кршења на планските задачи, кои понекогаш се граничеа со апсурдност.
Покрај дневните извештаи јас имав обврска во неделниот број на “Нова Македонија” да подготвам токму такви теми од секојдневието кои што носеа нанднаслов “Советска хроника”. За илустрација ќе спомнам само неколку: во близината на Ленинград, во мало градче била изградена фабрика за производство на земјоделски машини и директорот, заедно со партискиот секретар на реонот, биле прогласени за “херои на социјалистичкиот труд”, бидејќи неколку години по ред го натфрлиле планското производство. Меѓутоа, државната контрола при посетата на тоа градче констатирала дека од фабриката нема ни трага: постоеле само поставени темели и висока трева наоколу. Ќе се запрашате: Па како можело да се прикажува производство на машини, да се делат плати на работници, да се прогласуваат ударници и слично, а да не постои фабрика? Се` било фиктивно и никој не нашол за потребно во надлежното министерство да ги провери измислените бројки што пристигале од реонскиот партиски комитет. А такви работи се случуваа во многу области.
Нешто слично се случило и во еден далечен колхоз, во подножјето на Урал. Приносите од сточна храна биле потпросечни, ама благодарејќи на експериментите на еден млад агроном, производството се зголемило тројно, бидејќи успеал во текот на една година да добие двојни реколти . За успехот се расчуло низ целата земја и угледни стопанственици и професори отишле да видат какви методи употребил младиот и надарен агроном. Веста стигнала и до Советската академија на науките, каде што двајца нејзини членови напишале и книга за големиот научен подвиг. Дури бил даден предлог, покрај државните признанија, младиот агроном да стане и академик. И се` ќе продолжело во тој стил, додека не се открила големата измама: младиот агроном со помош на своите партиски патрони, љубопитните посетители секогаш ги носел на нови површини засадени со детелина прикажувајќи ги како втора или трета реколта, а научната поддршка што ја добил од двајцата академици била платена со неколку илјади рубљи од сиромашниот колхоз.
Ми се чини дека сепак, најинтересен и најапсурден напис објави “Литературнаја газета” за еден прославен воен херој од времето на Втората светска војна, чии подвизи биле опишани и во училишните читанки. На секоја голема воена парада, накитен со медали, тој стоел покрај највисоките советски раководители. По еден таков телевизиски пренос, некоја поранешна партизанка од Украина во неговиот лик препознала воен злосторник, кој што како соработник на германската окупаторска војска, учествувал во масовни стрелања на партизани и цивилно население. Без да каже некому, таа почнала да пребарува по локалните архиви и
низ разговори со свои соборци и учесници на тие воени настани, открила дека споменатиот воен херој по војната го зел името и презимето на еден прославен партизански водач, кој што бил заробен и стрелан од негова страна, а личните документи на убиениот партизан ги понел со себе. Претставувајќи се како преживеан заробеник вратен од германските логори, тој се населил во еден далечен советски град, каде што бил славен и одликуван за своите партизански подвизи.
Вакви и многу други написи во мојата “Советска хроника” имаа за цел на македонските читатели да им го прикажам и другото, непознато лице на “водечката социјалистичка држава во светот”, која што себе се претставуваше како “трудбенички рај”. За жал, некои од тие читатели, не сакајќи да ја прифатат таквата советска реалност, сметаа дека има премногу “претерувања” во моите написи, па во неколку писма испратени до мене, ме укоруваа дека ширам “антисоветизам” и дека тендециозно ја оцрнувам “мајка Русија”. За разлика од нив, советските колеги и пријатели со кои разменувавме мислења за одделни теми, секогаш наидував не само на разбирање, туку и ме поттикнуваа со свои прилози да продолжам со својата рубрика.
(продолжува)
