Политички и културолошките процеси во Европа денес, како што се донесувањето на репресивните и мизогените закони во Полска, диктатурата на Орбан и прогонот на интелектуалците и затворање на универзите во Унгарија, одбивањето на Јанез Јанша да ги прифати стандардите и принципите на ЕУ кога станува збор за владеењето на правото во Словенија, или пак како што е бугарската негација на македонскиот јазик и идентитет од една страна, и толеранцијата на Европската Унија на овие процеси и такво однесување од друга страна, ме натераа да се запрашам дали антифашистите навистина го победиле фашизмот за време на Втората светска војна? Или, на пример, дали е 9.мај ден на победата над фашизмот или е ден на ослободување од националсоцијализмот, или пак тоа е само ден кога официјално е завршена Втората светска војна.
И, меѓу другото, долго време ме загрижуваше прашањето зошто подрачјето на поранешна Југославија повеќе од често безлично и мистично се нарекува „регион“, или пак политичарите, новинарите и многу други велат „во тој регион“, односно не го именуваат, да речеме на пример, како простор, тло на поранешна Југославија?
Дали можеби денес, оние што беа поразени за време на Втората светска војна и кои по последниве години почнаа да ја вртат вистината наопаку, не ги освоија сите стратешки позиции во овој измамен мир и не ја освоија Европа? Дали е можеби сето тоа резултат и на еден долг и потценет, игнориран процес на рефашизација на Европа?
Интересно е тоа дека, според достапните документи и извештаи, Западот, односно здружените сили на САД и Англија потпомогнати од одреден број западно Европските држави, кои се бореле во Втората светска војна против нацизмот, никогаш не го користеле терминот „победа над фашизмот“. Потпишувањето на капитулацијата на нацистичка Германија, генералите на Црвената армија и Сталин го прогласиле за победа над фашизмот и од тогаш тие гордо до глорификација, го слават 9.мај како ден на победата над фашизмот.
Од другата страна на идеолошките барикади, западните сојузници некако премолчено го прифатиле потпишувањето на капитулацијата и се чинеше дека тоа го сметаат само за обичен или логичен крај на Втората светска војна.
И меѓу нив, во тој идеолошки процеп, на тлото на Европа, сè уште постојат свежите воени ровови и воени гробници, мирисот на пепел кој шири зад жртвите на холокаустот и зад илјадниците жртви паднати на фронтовите во борбата против нацистите и фашистите насекаде низ Европа. И таму, на тој простор помеѓу 9.мај како ден на победата над фашизмот и 9.мај како ден на крајот на Втората светска војна, се раѓа Југославија. Или како што тоа Латинка Перовиќ луцидно го вели: „Земјата што беше повторно изградена во антифашистичката војна под раководство на револуционерната партија, во чии основи се републиканизмот и федерализмот“. (Данас, 7. 11. 2020)
Југославија подоцна ќе расте и ќе се развива низ противречности, низ жестоки одлуки кои често имаат троцкистичка боја, низ отпор кон моќните со мустаќи, и од соништа и брутална реалност во одбрана на сопствената слобода, во одбрана на нејзиното право на несогласување, на нејзин пат кон социјализмот и на нејзината независност. Така, таа ќе биде и ќе остане една од ретките антифашистички, антисталинистички и антиколонијални земји во Европа.
Во овој и таков јаз, и помеѓу две суперсили, предводени и доминирани од харизматичниот лик и од цврста рака на Јосип Броз, Југославија, со своето решително и експлицитно НЕ на Сталин и Сталинизамот, кои во тоа време беа на врвот на својата моќ, ќе нанесат прв удар монолитниот систем на Коминтерната и сталинизмот.
И додека во тој период, на почетокот на лажен мир, светот поделен на границата меѓу Западна Германија и Источна Германија и цврсто закопан во рововите на неговиот идеолошки догматизам, тој го продолжува својот предвоен идеолошки конфликт, Слободниот свет против комунизмот. Односно конфликтот исток-запад прераснува во Студена војна меѓу двете сили со конфронтирани идеологии.
Во исто време, наоѓајќи се во средината на таа војна, Југославија, со своите понатамошни активности, ќе биде тампон-зона помеѓу Истокот и Западот, помеѓу сталинизмот и слободниот свет, и долго ќе балансира на клацкалката поставена одредена од овие идеолошки спротивставените сили.
Сепак, од голема важност е, особено во контекст на разбирање на целиот општествено-политички процес на ревизијата и будењето на фашизмот и неговиот неприкосновен марш кон Европа денес, и во контекст на авторитарното владеење на Доналд Трамп во Америка, да се види како идеолошкиот конфликт меѓу двата света и нивните манипулативни толкувања на социјално политичките и општествени системи, ја отворија Пандорината кутија од која повторно избувна злото на фашизмот и расната нетрпеливост.
И додека во својата брутална пропагандна војна, Советскиот Сојуз постојано го напаѓа Западот за сите зла на капитализмот и империјализмот, Западна Европа и особено САД, во нивниот жесток напад врз Советскиот Сојуз прават сè за да го уништат и поразат комунизмот. Во нивниот милитантен обид, тие секогаш хистерично се бранат не од Советскиот Сојуз и неговиот сталинизам, туку од комунизмот и тоталитаризмот на „комунистичките“ земји. Од црвените. Од тие причини и од тој страв, 1949 година тие го основаат НАТО како воен систем на колективна одбрана и заштита од комунистичката агресија.
Сепак, за среќа или за жал, комунизмот, комунистичка држава која е организирана социјална заедница изградена врз постулатите и принципите на идејата за комунизам, не постоеше. Комунистичката држава стана само во теорија. Тоа беше и останува идеја, теорија за систем на социјална организација во кој целиот имот е во сопственост на заедницата и секое лице придонесува и прима во согласност со своите можности и потреби.
Меѓутоа треба да се знае дека од раното христијанство наваму, па преку учењата на хуманистот Томас Море артикулирани 1516 година во неговата „Утопија“, во која тој зборува за замислено општество во кое парите се укинуваат и луѓето ги делат својата храна, куќи и другите добра меѓу себе, и потоа преку Жан Жак Русо и неговиот „Општествен договор “, па сè до идејата за бескласна држава/општество замислена и наговестена во марксистичката теорија, комунистичката држава постои само на хартија, во книги. Таа била, е и останува утопија.
И, ако човек погледне малку подобро во литературата и историјата, практиката на организирани заедници засновани на споделување заеднички добра, братска солидарност и помагање, служење на другите и на заедницата и наместо на индивидуалните интереси, ќе биде многу лесно да види дека многу принципи и идеи на комунизмот како организирани заедници се применуваат и во Еврејските Кибуци и во начинот на живот на свештениците од редот на језуитите.
Западноевропските политичари, за жал, никогаш не прифатиле или разбрале дека комунизмот е идеја, дека тоа е слика на утописки општествен поредок што никогаш не е реализиран. Комунизмот, како и христијанството, ветува рај, но не во рајот, туку овде на земјата. Но, не сега, туку утре..и тоа утре ниту дојде, ниту ќе дојде.
Патем, како што некогаш Хрушчов живописно го опишал: „Комунизмот? Тоа е линија на хоризонтот..колку повеќе се приближуваш до неа, таа се повеќе се оддалечува од тебе“.
Но, мора да се каже, дека имало социјалистички земји, управувани и водени од комунисти, од луѓе кои веруваат во комунизам. А сè уште има и такви социјалистички земји кои ги водат социјалисти и социјалдемократи, кои веруваат во социјална држава, во социјална правда, еднаквост, еднаквост, во граѓанско општество со похуман карактер. Југославија беше една од тие држави. И Шведска и Норвешка денес имаат многу од она што може да се нарече социјализам.
Да, исто така е точно и тоа дека имало комунисти и комунистички партии. Но за жал, имало многу малку вистински комунисти, а многу, многу членови на комунистичките партии. Оваа вистина се покажува како многу точна за време на распадот на Советскиот Сојуз, а особено за време на распадот на Југославија. Во тој хаос на распаѓање, од едната страна се партизаните, антифашистите и вистинските комунисти, кои често креваат и раце против себе и се убиваат на јавни места во знак на протест, затоа што им се предадени нивните идеали од младоста и антифашистичката борба, а од друга страна, се оние на кои партијата им е професија, место каде што незаинтересирано вадат парче леб, извор на профит и лични привилегии, и кои со бравурозна брзина во „новото време„ се вртат кон нови лукративни понуди. Така, преку ноќ, тие конвертити се претворат во апологети на затворените џуџести држави во кои црвените националисти и црните комунисти наизменично рака под рака владеат и денес. Преминот од „комунизам“ во „слободен демократски свет“ и слободен пазар каде сè е на продажба, и каде човечкиот живот е најевтин, се случува брзо. Успешно.
Она што навистина постоеше и што беше толку опасно и деструктивно, не беше комунизмот, туку сталинизмот. Токму овој авторитарен државен систем изграден врз страв и прогонство, врз терор и погубување на неистомисленици, што Сталин го создаде и го развиваше до совршенство и кој што е суштинскиот антипод на утопијата наречена комунизам, идејата за државата како форма на бескласно и праведно општество за сите. Со еден збор, сталинизмот е најсурово и најбрутално изобличување на идејата за комунистичко општество. За жал комунизмот беше и останува само сон на многумина, но исто така за жал тој сè уште е ноќна мора на крупниот капитал и бескрупулозно корпоративна опседнатост со профит по секоја цена.
И тука, на тоа ниво, недоразбирањата, незнаењето и неможноста да се направи јасна разлика помеѓу реално опасниот сталинизам и комунизмот како идеја, мисла, како концепт за општеството, земјите на западниот демократски „слободен свет“, ја прават својата најголема грешка.Тие го заменуваат своето незнаење и оправдан страв од злото на сталинизам со страв од самата идеја за комунизам. Во својот енормен страв од самата идеја тие бескрупулозно ја жигосуваат и криминализираат истата. Така, идејата за него, мислата за него, за комунизмот, станува нешто опасно и казниво во поголемиот дел од Америка и Европа. Парадоксално е што оваа идеја реално во некои земји се подигнува на ниво на деликт на мислење.
А, причините за тоа западноевропско и американско однесување, каде што тие стануваат инженери на човечката душа со секојдневни инфузии на страв од другиот, се исто толку опасни, како Сталиновиот ждановизам, кој во 30- тите години на минатиот век, за време на најголемите сталинистички чистки во СССР, бараше писателите да бидат инженери на човечката душа при создавањето на нов советски човек. И, се разбира, криминализацијата на идејата за комунизам не е само идеолошка, туку е и економска и репресивна. Родена е од волја за моќ и желба да се доминира над другите, да се поседува и управува со светот економски и финансиски, и само заради тоа да се штитат профитабилните интереси на крупниот капитал.
Не верувам дека Лени Рифенштал својот филм „триумф на волјата“, кој е моќна пропагандна апологија на нацизмот случајно го нарекла со тоа име.
И како што Тери Иглтон убаво го артикулира сето тоа во својот есеј „Растот на Англискиот“ во кој говори за англискиот јазик како инструмент на британска колонизација во Азија и Африка, кога вели: „бидете добри и толерантни кон нас, бидејќи ве учиме култура и англиски вредности, и не треба да бидеме многу убави и толерантни според тебе”. Со други зборови, во име на нови пазари и искористување на вашиот свет, ние ќе го прогласиме секој бунт, секое востание, секој обид да го одбраните сопствениот свет за комунизам или социјализам, и вие мора да бидете толерантни кон нас и нашите постапки во тој процес, затоа што тоа е за ваше добро, ние само ве цивилизираме и на врвовите на нашите бајонети ви носиме демократија и слобода.
И сега како што велат Французите, Revenons à nos moutons. Да се вратиме на нашите овци.
Да се вратиме на конфликтот меѓу Истокот и Западот. Меѓу слободниот свет на капитализмот и сталинизмот.
Кон крајот на 40-тите години на 20 век, како продолжение на предвоените идеолошки конфликти помеѓу Слободниот свет и сталинизмот, и на самиот почеток на Студената војна, во 1947 година започнуваат сослушувањата пред Kонгресниот Комитет за антиамерикански активности во Америка. Тоа е всушност тело кое се занимава со борба против комунизмот во САД. И Бертолт Брехт, Далтон Трамп и Артур Милер ќе бидат на долгиот список на обвинети и испрашувани заради нивните „комунистички“ активности во САД. За неколку години, таа кампања ќе кулминира во антикомунистичката хистерија на Мекартизам, во исценираните судења против „комунистите“, во честите линчувања и палења во Мисисипи и во неограничениот расистички терор на ККК на југот на Соединетите држави. Главните жртви на овие бруталности се пинкосите (пинко е погрдно име за комунистите) и црнците. А, меѓу прогонителите ќе бидат и идните претседатели на Соединетите држави, конзервативците Ричард Никсон, како член на комитетот и Роналд Реган, како сведок поткажувач на „комунистите“ во Холивуд.
На другата страна на светот, исто така се вршат прогони. Сталинистичкиот терор во Советскиот Сојуз и блокот источноевропски земји под негова контрола продолжува. Ќе има радикално чистење и монтирани процеси на неистомисленици во Источна Европа, а посебно тие во Чехословачка и Унгарија ќе бидат страшни. Судењето и јавните егзекуции на Слански, Клементис и Ласло Рајко ќе ја зајакнат долгогодишната монолитност на сталинизмот во Источна Европа, заробена во страсната прегратка на Сталин.
На тој простор, на 9.мај 1950 година, во центарот на Европа, се појавува Декларацијата на Шуман, која предлага создавање на унија на шест европски земји кои произведуваат јаглен и железо. Денес, таа Унија се смета за претходник на ЕУ. Идејата на оваа заедница е нејзините основачи, Франција, Германија (Запад), Италија, Холандија, Белгија и Луксембург, да се здружат и да се обединат околу заштитата на своите ресурси на јаглен и челик и на тој начин да создадат заеднички пазар на кој увозните и извозните давачки ќе бидат укинати и каде што нема да плаќаат даноци.
Идејата за унија на земји произведувачи на јаглен и железо е првенствено економска. Проектот е реализиран само пет години по Втората светска војна, на предлог на францускиот министер за надворешни работи, Роберт Шуман. Но, во суштина, тоа и политичка идеја и платформа. Целта е со спојување на економските интереси на Франција и Германија да се намали ризикот од конфликти, посебно да не дојде до нивни меѓусебни војни во иднина. Во еден нејзин дел, Декларацијата буквално вели: „Така воспоставената производствена солидарност јасно ќе покаже дека секоја војна меѓу Франција и Германија станува не само незамислива, туку и материјално невозможна“.
И секако освен економскиот интерес на основачите на унијата, кои се претежно сите поразени држави на силите на Оската, и помагачи и соучесници во фашистичко-нацистичкиот корпус на поразените држави во Втората светска војна, декларацијата не спомнува никакви аспирации за поинаков, граѓански, отворен или похуман свет. Нема во неа грижа за европската демократија или почитување на човековите права. Или за развој на културни или образовни и здравствени системи и полесен пристап за обесправените и сиромашните до нив. Во Шумановата Декларацијата, нема ништо од постулатите и принципите што беа само неколку години пред толку јасно артикулирани и изгласани во ООН како Универзална декларација за човекови права. Прво економијата и профитот, па таканаречените човекови права. Или како што вели бирократската елита на Европската унија денес, прво сигурноста и безбедноста, потоа демократијата и законот.
Зошто е тоа така, доволно е само да се погледне биографијата на Роберт Шуман, министерот за финансии во француската колаборационистичка влада во Виши, за да се отвори цела низа прашања и сомнежи во врска со намерите, искреноста и причините за овој проект, што е пред сè негово дело.
Така, 9.мај едноставно стана и остана Ден на Европа. Антифашизмот е потиснат и отстранет, а фашизмот е длабоко потиснат во европската свест, само за да нема војна помеѓу Германија и Франција и тие повторно да ги зајакнат своите економии и позиции. А американскиот Маршалов план за градење и обнова на Европа во голема мера ќе им помогне во тој економски развој.
Оттогаш па се до крајот на дваесеттиот век, многу нешта ќе се случат во Европа. И во светот се разбира. Европа ќе се промени, но нема да стане подемократска или помалку фашистичка.
Сталин умира 1953 година, но сталинизмот останува да живее и понатаму како деструктивна идеологија и пракса. Советскиот сојуз ќе интервенира во Унгарија 1956 година и брутално ќе го задуши граѓанскиот бунт или, како што сакаа тие да кажат, ќе ја задуши контрареволуцијата. Америка и Франција ќе водат свои војни во Индокина. Белгискиот крал Бодуен со атентатот врз Патрис Лумумба ќе го сопре антиколонијалното будење во Конго и ќе предизвика граѓанска војна во центарот на Африка, а Франција на Де Гол, скриена зад десничарската ОАС, жестоко ќе се справува со борбата за независност на Алжир. Шпанија и Португалија ќе останат долго време и бидат фашистички режими, управувани од генералите Франко и Салазар. Во јужна Европа, во Грција, фашистичките генерали ќе извршат државен удар и ќе воведат воена диктатура. Сè што мириса на комунизам или социјализам таму ќе биде елиминирано по брза постапка.
Кон крајот на педесеттите години, кубанската револуција, предводена од Кастро, ќе победи и ќе затропа на вратата на Латинска Америка. Советскиот сојуз и Соединетите држави, во својата империјалистичка конкуренција и нуклеарно вооружување, ќе ја предизвикаат кубанската ракетна криза од 1961 година и ќе го доведат светот на работ на светскат нуклеарна војна. Истата година, во екот на Студената војна, ќе биде подигнат Берлинскиот Sид. Конфликтот меѓу советскиот сталинизам и американско- западноевропскиот „слободен свет“, всушност конзервативниот свет, во чии скутови е заседнат стравот од „црвените“ и од „комунизмот“, ќе мутира и ќе стане уште пожесток.
Нема светска војна, но има многу мали војни низ целиот свет. Претежно колонијални и со единствена цел Западот да ги искористува природните ресурси во колониите и земјите од третиот свет без пречки. Но, има и многу антиколонијални, ослободителни војни. Особено во Африка, Азија и во арапскиот свет. Најчесто инспирирани од југословенското искуство и потпомогнати од дипломатскиот талент на Јосип БрозТито.
Во овој вжештен пејзаж на триење и покажување мускули, Јосип Броз ќе ја развива и ќе ја турка идејата за самоуправен социјализам во рамките на Југославија, а надвор ќе работи на собирање и на обединување земјите од третиот свет и антиколонијалните сили во процесот на создавање на Движењето на неврзаните. За него, тоа ќе биде антипод на биполарниот свет поделен на исток и запад, и од друга страна нешто што ќе и овозможи на Југославија да стане лидер на неврзаните земји. Во тој процес, водена, туркана и доминирана од авторитетот на Јосип Броз, Југославија ќе стане дел од светот со својата антифашистичка борба и со својот антисталинизам и ќе добие висока меѓународна репутација. Истовремено влијанието на Тито и Југославија во ООН ќе расте со текот на годините.
Во целиот овој турбулентен процес на мутации и пермутации, во несразмерната борба за слобода и демократија, за нови пазари и за нови стратешки и идеолошки освојувања на нови простори, светот ќе биде сведок на многу грди настани во текот на 1960-тите и 1970-тите години.
Тој ќе биде сведок на крвавата војна во Виетнам, во која напалм бомби ќе горат голуштрави виетнамски деца, на енигматичните атентати врз претседателот Џон Кенеди и неговиот брат Роберт, на атентатот врз лидерот на Црните пантери Малком Х и убиството на инспиративниот активист и борец за човекови права Мартин Лутер Кинг, на револуционерот Че Гевара во шумите на Боливија, на студентскиот водач црвениот Руди Даке и на Италијанскиот премиер Алдо Мора на улиците на Европа, на теророт на цревните бригади во Западна Европа. Ќе има и многу друго зло насекаде во светот.
Во тој долг период на нестабилен мир, ќе има и светли моменти и исчекорување кон поинаков, похуман, порамноправен и поцивилизиран свет.
Маршот за човекови права на Вашингтон на црна Америка ќе го означи почеток на долгата борба против расната дискриминација во Соединетите држави, која за жал сè уште трае, првиот човек ќе зачекори на Месечината и ќе остави свои стапалки таму, Југославија ќе стане кошаркарска велесила, Палестинците кои се борат за своја независна земјата ќе има зголемена поддршка од светот кој е желен за правда, повеќегодишните протести против војната во Виетнам ќе кулминира 68. година во масовни студентски демонстрации низ Европа, од Париз и Берлин, до Белград и Рим, каде што бунтовната младина ќе бара политички, социјални и општествени промени во Европа и отворен свет со хумано лице, а Александар Дубчек ќе го исцрта хоризонтот на надежта за Чехословачка во Прага и за социјализам по мерка на Чешка.
Европа, а особено Југославија, ќе биде крајно огорчена и револтирана од советската воена инвазија на Чехословачка во август 1968 година, додека во исто време советските тенкови ѝ се на унгарската граница. Насилното гушење на надежта за демократизација на Чехословачка и нејзино отворање кон светот е голем шок за сите. Сталинизмот уште еднаш ќе го покаже своето грдо и злобно лице во Прага.
(продолжува)
Д-р Наум Пановски, професор по хуманистички науки и уметности, 21. ноември 2020 година. New Yоrк.
